«Kanskje kom han frå fengselet La Cabaña den morgonen? Che likte å vera til stades når opposisjonelle blei skotne der nattetid, han skaut mange av dei sjølv, inviterte endåtil gjester til avrettingane. Han ville sjå om motstandarane av revolusjonen døydde som ein mann eller som ein kujon. Kanskje er det dette Che står og tenkjer på,» seier Orlando Luis Pardo Lazo.
Alle har sett Alberto Kordas fotografi av den 31 år gamle revolusjonshelten Ernesto «Che» Guevara, teke om morgonen 5. mars 1960 i Havanna, Cuba. Alle har sett blikket hans. Som med Mona Lisas smil har mange lurt på kva som rører seg bak det ikoniske ansiktet. Kva tenkjer Che under den svarte bereten, bak den gylne stjerna i panna? Tenkjer han på Revolusjonen? På Folket, på det sosialistiske Paradiset, der ingen skal mangla noko, på det store fellesskapet der alle skal vera lukkelege?
Ingen veit. Heller ikkje Orlando. Mang ein revolusjonsromantisk student, sofaradikalar og venstreorientert i Norge, Europa eller resten av verda har hengt biletet av Che på veggen, sett opp til han som ein frigjeringshelt. Cubanske Orlando får litt andre assosiasjonar når han ser verdas mest berømte portrettfoto, som av fotografen sjølv fekk namnet «Guerrillero Heroico» - «Geriljahelten»:
«Eg ser «The Beauty of Death». Eg ser blikket til ein mann som tek livet av individet for å prøva å skapa eit nytt fellesskap. Kanskje er det slike ting ein helt må gjera. Eg veit ikkje.»
Ikkje ei paradisøy
For Orlando blei ikkje Cuba noko sosialistisk paradis. Mens dei fleste cubanarar – ofte fattige, ofte frustrerte, ofte svoltne – har valt å liggja lågt, halda kjeft, drøyma om å flytta utanlands, koma seg til Miami, valde bloggaren, forfattaren og fotografen Orlando å snakka høgt om dei problematiske sidene ved Cuba. Derfor bur han ikkje på den tropiske øya lenger, men på ei vindblåst arktisk øy rett oppunder polarsirkelen: Island.
«Kanskje var det meininga at eg skulle enda opp her, så langt unna øya eg vaks opp på. Eg har flytta frå ei øy til ei anna. Samtidig er eg sjølv ei øy, på Island, slik eg var det på Cuba,» seier Orlando.
Skjegget hans har begynt å gråna, men det lange håret krøllar seg framleis mørkt og viltert. Han eig nesten ingenting, bokhylla i den sparsamt møblerte leilegheita er nesten tom, det same er kjøleskapet. Det einaste han har, er ein bærbar PC, litt klede og det samanleggbare sjakkbrettet han har kjøpt på Island.
Me kjem på besøk i mai 2016, ni månader etter at Reykjavik tok imot Orlando. Våren har endeleg kome i Norge, me drog frå 24 grader og full bløming i Stavanger, men landar i seinvinteren på Island. Snøflekkar og mose spettar dei mjuke fjella, graset i det vulkanske landskapet ligg klumpvis, daudt og strågult, som håret til Donald Trump. Over oss ligg eit lågt teppe av grå skyer. Det luktar rotne egg i lufta. Svovel.
Dei neste dagane er det meldt åtte plussgrader i Reykjavik. I Havanna skal det vera 28.
«Veret er ikkje noko problem når du bur i byen. Dessutan elskar eg lyset her. Og mørkret. Somme blir kanskje deprimerte av at det er så mørkt om vinteren, men eg tykte det var vakkert at det var mørkt når eg vakna klokka 11. Og at det var mørkt igjen klokka 17,» seier Orlando.
Han lever eit veldig enkelt liv i Reykjavik, lagar aldri mat, et heller billeg ute, ofte ikkje meir enn eitt måltid til dagen:
”Eg liker ikkje å vera for mett. Eg har ikkje lært meg språket, bare enkelte ord. Eg takka nei til TV, går aldri på bar eller festar, brukar det aller meste av tida mi på å skriva. På nettene skriv eg her heime, på dagtid kan eg setja meg på ein kafé for å jobba. Eg har valt å leva som ein eremitt her. Opphaldet på Island er min sjanse til å skriva ferdig min første – og sannsynlegvis min siste – roman».
«Då du kom, sa du at målet var å forelska deg i Island. Har det skjedd?»
«Eg var forelska i Island og Reykjavik allereie før eg kom hit. Eg har hatt ein heilt spesiell kontakt med denne staden heilt sidan barndommen.»
Sjakk med Bobby
Orlando blei fødd og vaks opp i bydelen Lawton i Havanna i 1971. 12 år hadde gått sidan Fidel Castro, saman med blant andre broren Raúl og Che Guevara, styrta den USA-støtta diktatoren Fulgencio Batista, gjennomførte revolusjonen, tok makta og innførde sosialismen på Cuba. Han vaks opp saman med mora og faren, utan søsken, men med slektningar i nabolaget. Han leika med dei andre ungane i gata, spelte sjakk med faren.
Og mens dei sit der, over sjakkbrettet, mens faren lærer bort trekk og taktikk, lærer han også gutungen litt engelsk. Og så fortel han om Bobby Fischer, urokråka frå Brooklyn, verdas beste sjakkspelar.
Blei kimen til Orlandos seinare opposisjon sådd her – over sjakkbrettet?
«Ein kvardagsleg måte å opponera mot det cubanske systemet på den tida, var å idealisera amerikansk kultur, sport og forbruk. Som å halda med amerikanske Fischer i staden for sovjetiske Boris Spassky, som jo representerte Cubas allierte. For ungar flest på Cuba, tydde «Reykjavik» ingenting. Men for meg var det ein mytisk stad heilt frå eg var liten, ein slags løyndom faren min hadde gitt meg,» seier Orlando.
Då Fischer møtte Spassky til kamp om verdsmeistertittelen i 1972, var det nettopp i Reykjavik. Langt meir stod på spel enn bare ein tittel i sjakk. Kampen var eit slag i den kalde krigen, mellom aust og vest, kommunisme mot kapitalisme, Sovjetunionen mot USA. Ingen sjakkduell har fått tilsvarande global merksemd, verken før eller sidan, møtet skulle bli kjent som «Århundrets kamp», og sikra Fischer både verdsmeistertittelen og legendestatus – ein status som ikkje blei mindre med hans stadig meir bisarre oppførsel.
Fischer skulle seinare enda sine dagar på Island, i store smerter. Sjakkmeisteren døydde i Reykjavik og ligg gravlagd nokre mil unna oss. Orlando har vore på grava. Han har kjent ei tilknyting til sjakklegenda heilt sidan barndommen. Nå har dei altså endeleg møtst, på Island, bare skilt av seks fot jord.
Frå lydig til kritisk
Orlando var ingen ulydig ung mann, ingen politisk opposisjonell. Som student ved Universitetet i Havanna tenkte han ikkje ein gong tanken at han kunne eller skulle demonstrera mot regimet. Tvert om: Dei einaste demonstrasjonane han deltok i, var dei styresmaktene kommanderte studentane ut i.
«Eg var lydig, som alle andre. Hadde USA gjort noko Cuba ikkje likte, fekk me ordre om å stilla opp for å demonstrera, ropa «Ned med USA!» og «Leve revolusjonen!». Og me gjorde som me fekk beskjed om.»
Orlando utdanna seg i molekylær biokjemi, fekk jobb ved eit forskingsinstitutt i 1994, arbeidde med å utvikla vaksinar.
«7. april 1999. Det var ein onsdag. Eg hugsar dagen ennå: Eg var med på eit DNA-prosjekt, me jobba med å laga eit anti-stoff som kunne brukast mot denguefeber og hepatitt. Så blei eg kalla inn på kontoret til sjefen min. Der og då fekk eg sparken. Plutseleg stod eg ute på gata, arbeidslaus, og tenkte: «Kva gjer eg nå?»
Det var eit sjokk for den unge vitskapsmannen. Han hadde tilpassa seg systemet, gjort som han skulle, hadde sett for seg eit liv som forskar i Cubas verdskjende helsesystem, livsvegen hans var lagd. Som lyn frå klår himmel falt heile planen i grus. Ut av ingenting var plutseleg alt endra.
«Eg visste at eg braut reglane, men trudde ikkje at det var nok til å kasta meg ut – eller at alle skulle venda meg ryggen. Eg var ingen dissident, eg var bare kritisk, tenkte sjølv, stilte spørsmål. Eg trudde at i eit vitskapleg miljø, med masse oppegåande folk, ville det vera ein tilstrekkeleg stor, kritisk masse til at me kunne diskutera friare.»
For å ta eit døme: Rett som det var, hoppa kollegaer på jobbreise av, og søkte opphald i land utanfor Cuba. Kvar gong dette skjedde, blei resten av den vitskaplege staben på instituttet kalla inn av leiinga, og så skulle alle delta i ei kollektiv skittkasting mot dei illojale sjelene som hadde svikta revolusjonen, landet sitt, og mest sannsynleg også faget sitt.
«Eg tykte ikkje det var så stor sak om nokon hoppa av, og sa det høgt.»
«Det høyrest ut som ein bagatell?»
«Ja. Men det låg altså eit krav på oss om å visa lojalitet mot staten kvar dag. Og når eg ikkje gjorde det, blei eg definert som «no idóneo», «ikkje til å stola på». Og dermed kunne eg ikkje jobba med vaksinar. Eg hadde trudd at eg kunne slå Systemet, men Systemet slo meg.»
Forskaren blir forfattar
Kva gjorde den arbeidslause biokjemikaren, som plutseleg ikkje skulle gjera vitskapleg karriere likevel? Han begynte å skriva. Men like viktig: Han prøvde å halda låg profil for å unngå fleire sanksjonar.
«Eg blei forfattar, fekk publisert fire bøker i perioden 2001 – 2008, sat i diverse litterære juryar, var redaktør for andre, blei del av eit ungt, litterært miljø, ein del av undergrunnen, ein del av det som skulle få namnet Generación Zero – Generasjon Null. Det skjedde under sikkerheitspolitiets radar, eg var usynleg,» seier Orlando.
Så begynte han å jobba frilans for diverse internettmagasin, fotograferte, blogga, publiserte antologiar som seinare også kom ut på engelsk, tysk og fransk.
«Me var eigentleg ikkje så opptekne av politiske tema i seg sjølv. Me såg på oss sjølv som ein getto, som ein tekstgerilja som hadde lyst å skriva om alle slags tema. Me kunne til dømes diskutera kvifor det finst romanar om den sterke mannen – om diktatoren – i alle andre søramerikanske land, men ikkje på Cuba. Eller me ville skriva om kropp, om psyke, om sex, om etnisitet, bruka litteraturen til å nærma oss den verkelege verda, bruka fiksjonen og løgnene til å visa sanninga. For sanninga finst i løgnene, som nobelprisvinnar Mario Vargas Llosa seier.»
«Så det fantes – og finst – kritiske miljø også på Cuba?»
«Det finst mange, men dei opererer i undergrunnen. Ein kan ikkje snakka ope om desse tinga på Cuba, ein må enten publisera utanlands, på nett, eller trykka opp tekstar sjølv, og så dela dei ut til folk.»
Dissident?
Nettopp dette gjorde Orlando. Som trassige ungar skreiv, trykka og delte han og Generasjon null ut tekstane sine, eller publiserte på nettet – sjølv om tilgangen til internett på Cuba er sterkt avgrensa. Dei var ingen englar, heller demonar, ifølgje han sjølv. Dei visste at dei utfordra systemet, braut reglane, leika med elden. Likevel såg Orlando seg framleis ikkje som nokon dissident, på nivå med Yoani Sánchez, den tydeleg regimekritiske bloggaren, som Time Magazine utropte til eitt av verdas 100 mest innflytingsrike menneske i 2008, og som president Obama hylla året etter.
Men så.
I 2008 var det stopp. Orlando skulle gi ut boka «Boring Home», ei novellesamling portretterer Cubas totalitære samfunn på måtar som kan likna George Orwells «1984». Men så fekk han plutseleg beskjed frå forleggjaren sin om at dei ikkje ville gi ut boka likevel. Då ho kom ut, var det på eit anna forlag – og etter kort tid blei boka forboden på Cuba. Sjølv om ho i 2009 vann den tsjekkisk finansierte litterære prisen Novelas de Gaveta Franz Kafka på Cuba.
«På dette tidspunktet hadde eg gitt ut fleire bøker, eg hadde ein viss prestisje, hadde blitt litt synleg. Eg var veldig aktiv på bloggen min, men trudde ingen på Cuba las det eg skreiv. Men statspolitiet les deg – grundig – på Cuba.»
Og så skjedde det same igjen som hadde skjedd ni år tidlegare: Orlando blei isolert. Forleggjaren ville ikkje snakka meir med han, dei fleste av vennene vende han ryggen, sjølv folk han visste sympatiserte med synspunkta hans stod ikkje fram og støtta han.
«Eg blei svikta av mine eigne – igjen. Det skjedde fordi folk blei redde. Eg blei stempla som ein dissident av staten. Eg var eit virus. Eg måtte isolerast. Det ville vera farleg, smittsamt, å koma nær meg. Eg hadde – igjen – trudd at me var mange nok til å kunna stå for kritikken og at me kunne endra noko. Men politiet og systemet vann. Truslane fekk folk til å halda munn.»
Teken av politiet
Og nå skulle det statuerast eit eksempel. Andre trassige skulle få sjå korleis det kan gå. Orlando blei teken inn til avhøyr av politiet. Denne første gongen snakka han som han gjer i leilegheita i Reykjavik, som ein foss, argumenterande, insisterande, levande og intenst.
«Me har lært av Fidel, veit du. Me har lært at me skal snakka lenge og mykje,» flirer han.
Men etter det fem timar lange avhøyret, innsåg han at dette var heilt feil strategi, for di meir han sa, di meir informasjon fekk politiet, og di meir bygde han si eiga sak mot seg sjølv. Dessutan ville politiet jo aldri la seg overtala om noko som helst.
Så dei neste gongene politiet ville snakka med han, heldt han kjeft, sa bare ja og ha, gjekk ikkje inn i nokon diskusjon.
«Kva spurde dei om?»
«Alt mulig. Eg hadde brukt det cubanske flagget på ein del fotografi, dei ville vita kvifor. Dei spurte meg om ting eg hadde skrive i bloggen min, om vennene mine, om alt mulig.»
Etterpå sa politifolka at dei ikkje ville fengsla Orlando, bare gi han ei åtvaring. Dei ville at han skulle skriva under på eit papir. Han nekta, dei truga med dobbel straff om han blei teken for noko anna. Sidan blei han fengsla tre gonger, utan grunn, utan forklaring, utan nokon dokumentasjon.
«Dei kom bare og henta meg, heldt meg nokre dagar, sende på den måten ein beskjed til andre som måtte tenkja som meg. Då Pave Benedikt kom til Cuba tre dagar i mars 2012, blei eg halden i fengsel dei tre dagane. Det er ikkje bra for den mentale helsa, men eg hadde lært at di mindre eg sa, di raskare ville eg sleppa ut igjen.»
Kva gjorde alt dette med Orlando? Vel, i tillegg til sorga over å innsjå at endring neppe er mulig på Cuba, den vonde kjensla av å ha blitt svikta av sine eigne, den veksande isolasjonen, den stadige trakasseringa av politiet, slutta Orlando å stola på folk. Den beste måten å unngå meir svik og meir straff – eller å risikera at folk han hadde kjære skulle straffast – var å unngå dei.
«Eg hadde mange vener frå alle lag i samfunnet før eg blei stempla som ein dissident av politiet, men etterpå hadde eg nesten bare kontrarevolusjonære vener, som Yoani Sánchez. Så til slutt fekk politiet rett. Til slutt blei eg ein dissident. Men det var altså politiet sjølv som skapte meg til ein kontrarevolusjonær.»
Er Orlando ein bitter mann?
Nei.
«På det tidspunktet var eg trist, men nå har eg fred med alle – inkludert meg sjølv. Eg har sett vulkanar og isbrear. Eg har spelt sjakk i Reykjavik. Ingen som har gjort det, kan vera bitter. Eksilet har vore bra både for meg og for litteraturen min. Eg har klart å vera nyttig på ein måte eg aldri kunne ha vore på Cuba.»
Cubanarar som barn
Orlando meiner systemet på Cuba har ein øydeleggjande effekt på innbyggjarane på øya. Når staten tek seg av alt, har ansvar for alt, frå vogge til grav, må du aldri ta sjølvstendige val eller ta ansvar for noko som helst.
«Dermed blir du aldri vaksen på Cuba, du er som eit barn i staten, som aldri stiller spørsmål, bare gjer som du får beskjed om.»
Orlando meiner han har blitt friare, meir ansvarleg, meir vaksen av å koma seg bort – på godt og vondt.
«Ingen andre tek ansvar for meg, nå er alt opp til meg sjølv. Eg har fått ein sjanse til å bli eit eige, sjølvstendig individ, eg har fått ein sjanse til å skriva. Eg kan like gjerne skriva dårleg som godt, bruka tida mi rett som feil, så fridomen er ingen garanti for at eg lukkast.»
«Er det den sosialistiske ideologien eller systemet og praktiseringa som er problemet på Cuba?»
«Problemet er kontrollen. Den revolusjonære retorikken, propagandaen og løgnene er dei same som på 1970-talet, men eigentleg handlar alt nå om styring og kontroll, og om eit system som ikkje tolererer mangfald. Me har éin leiar, eitt parti, éi avis, eitt land. Det er eit tyranni, eit diktatur, og det kjem ikkje til å endra seg sjølv om president Obama har vore på besøk. Om det skulle bli økonomiske endringar, trengs det også normale vilkår for ytringsfridom, frie val, frie diskusjonar, religionsfridom, seksuell fridom. Men det kjem ikkje til å skje. Eigentleg trur eg aldri Fidel Castro vil døy.»
«Kva meiner vanlege folk på Cuba?»
«Spør du mannen i gata, vil dei seia at alt er fint, skryta av helsesystemet og utdanningssystemet og Fidel. Men eigentleg drøymer dei om å koma seg til Miami. Skal du klara det, må du halda låg profil og vera lojal – både heime og ute. For bryt du med systemet, er det slutt. Derfor kan det til dømes vera farleg å bli sett på eit bilete saman med meg,» svarer Orlando, som nesten garanterer at også denne artikkelen kjem til å bli grundig lesen av den cubanske ambassaden i Norge.
«Regimet følgjer ekstremt nøye med på biletet som blir teikna av Cuba utanlands. Og etter eit kritisk oppslag, kan dei godt finna på å koma med ei positiv historie, bortforklara meg, kanskje ta initiativ til eit kulturarrangement i staden.»
Utreisa
Den dagen Orlando reiste frå Cuba, 5. mars 2013, etter at Cuba hadde lempa på utreisevilkåra, visste han ikkje at han drog i eksil.
«Eg sette meg på flyet, 40 minuttar seinare var eg i Miami. Då folk skrudde på mobiltelefonane, blei det full fyr. «Han er død! Han er død!» ropte folk. Eg trudde Fidel hadde døydd mens me var i lufta, men så var det presidenten i Venezuela, Hugo Chávez, som var død,» seier Orlando.
Han hadde fått invitasjonar til å halda foredrag rundt om i USA, skulle bare vera der tre månader. Så fekk han nye invitasjonar, var tre månader i Pittsburgh, eit semester ved prestisjeuniversitetet Brown i Rhode Island, høyrde om fribyordninga frå ein cubansk forfattarkollega, søkte, fekk tilslag, trudde han skulle til Spania eller Frankrike, fekk tilbod om Reykjavik, takka ja på flekken.
«Eg hadde dermed ikkje bestemt meg for å dra i eksil mens eg var på Cuba, eksilkjensla har vakse fram mens eg har vore ute av Cuba. Eg var heile tida sikker på at eg skulle dra tilbake. Nå trur eg ikkje lenger at det vil skje. Faren min er død. Mor er 80 år. Ho har bare eitt barn. Eg veit ikkje om me vil sjå kvarandre igjen,» seier Orlando.
Han snakkar stadig vekk med mora på telefon, fyller 20 dollar på telefonkreditten hennar, ho ringer når ho vil.
«Eg fortel henne om dei gode tinga som skjer med meg, nemner ikkje problema. Sjølvsagt er det vanskeleg.»
Orlando forlèt den karibiske øya. Me skal dra dit. Til Castros sosialistiske paradis.
Revolusjonsplassen, Havanna
Che heng på veggen. Blikket hans svart og hardt som stål. Frigjeringshelten ser ut over Revolusjonsplassen i Havanna. Plassen med det stolte namnet, der Fidel Castro har halde så mange av sine uendeleg lange talar, er ein stor og tom asfaltørken der dei einaste teikna til liv er ein og annan turist på jakt etter ein selfie saman med verdas mest kjende portrettfoto i gigantformat.
Nokre bilar buldrar forbi, utgamle Lada-modellar frå 70-talet, kanskje nokre nyare kinesiske merke. Dei fargerike, amerikanske veteranbilane frå 50-talet, frå åra då Havanna var Karibias Las Vegas og yngleplass for den amerikanske mafiaen, spyr ut ubegripelege mengder svart eksos. Røyken er så tjukk at du kan tygga han.
«Hasta la victoria, siempre!» ropar Che frå sin vegg: Alltid mot sigeren! Borte ved Nasjonalbiblioteket, på den andre sida av vegen, heng ein overdimensjonert plakat med eit bilete av dei gamle revolusjonsheltane, av det cubanske flagget vaiande over vinkande hender, og med teksten «Viva Cuba Libre!» Leve det frie Cuba!
Det er blitt november 2016. Me er komne til dei politiske slagordas land. Dei einaste reklameplakatane som er lovlege her, handlar ikkje om ting du kan kjøpa, men er insisterande oppslag om den gloriøse cubanske revolusjonens kampvilje og suksess.
Er Cuba verkeleg eit fritt land, med frie og lukkelege menneske, slik styresmaktene insisterer på? Eller er det slik Orlando hevdar? Eit tyranni, eit diktatur, ein kontrollstat der folk er livredde for å ytra seg kritisk til regimet?
Guideboka me har med oss frå National Geographic listar opp ti ting du ikkje må gjera på Cuba. Enkelte av punkta er sånt du kan forventa, som at du må beskytta deg mot den sterke sola, at du bør unngå kjeltringar og prostituerte. Det står også at du ikkje kan venta at reiseplanane dine går heilt som planlagt, sidan den statleg drivne reiseindustrien fungerer så dårlig. Du kan heller ikkje venta deg god mat eller bra sørvis, men køar og venting på grunn av låge lønningar og ineffektivitet, står det.
Så kjem nokre meir uvanlege punkt, som at du ikkje kan ha med GPS-utstyr eller walkie talkie, at slikt utstyr vil bli konfiskert. Og, ikkje minst, at du ikkje må snakka nedsetjande om Fidel eller Raúl Castro, fordi cubanske styresmakter «har nulltoleranse for kontrarevolusjonære ytringar i det offentlege rom». Og: du må for all del ikkje ha kontakt med dissidentar. Har du det, vil du sannsynlegvis bli sett på første fly heim.
Me er her for å diskutera Fidel og Raúl Castros Cuba. Me kjem til å lata som me er turistar, vil ikkje gi oss til kjenne som journalistar når me snakkar med folk. Men me har samtidig intervjuavtalar med folk som veit kvifor me er her, folk som kjende Orlando, folk som snakkar ope og under fullt namn. Blant dei finst det erklærte, kjende dissidentar.
Parallelle økonomiar
Det første som skjer når du kjem til Cuba, er at du må skaffa deg cubanske pesos. Ikkje den varianten vanlege cubanarar bruker og får utbetalt lønna si i – som nesten ikkje er verdt noko som helst – men eigne turistpesos. Så kan du ta ein drosje frå flyplassen til sentrum.
Utan at du nødvendigvis veit det, har du allereie hamna midt i eit cubansk paradoks: Summen drosjesjåføren får for denne eine turen, er nesten på nivå med gjennomsnittslønna vanlege cubanarar tener på ein heil månad, rundt 250 kroner. Ein lege i Cubas verdskjende, gratis helsesystem har ei månadsløn på rundt 400 kroner. Drosjesjåføren dreg inn det mangedobbelte.
Det finst to-tre parallelle økonomiar på Cuba: den offisielle, den svarte og turistøkonomien. I den offisielle får du utbetalt småpengar i lønn uavhengig av innsats og utdanning, og så handlar du frå eit avgrensa utval lovlege varer. På svartebørsen kan du handla varene som offisielt ikkje er å få tak i, som er meir og mindre ulovlege, heilt vanlege ting, skulle ein tru. Som poteter. Eller plankar. Mobiltelefonar har offisielt knapt vore å få tak i på Cuba, men alle har, mange av dei smugla inn frå slektningar og vener i USA.
Alle veit av svartebørsen finst, dei fleste handlar der. Kvifor slår ikkje styresmaktene ned på det? Vel, ein av teoriane me får høyra fleire gonger dei neste dagane, er at styresmaktene nok samlar inn informasjon om at du handlar svart, og så legg opplysningane i mappa di. Men så lar dei vera å bruka det – fram til den dagen dei eventuelt bestemmer seg for å ta deg, kanskje for noko heilt anna. Då kan det vera greitt å ha noko på deg.
Tystarsamfunnet
Korleis får styresmaktene inn all denne informasjonen? Vel, det kan skje på ulike måtar. Ser du etter, kan du få auge på ein av metodane allereie på taxituren og i gatene inne i byen. Omtrent i kvart kvartal i Havanna ser du bokstavane «CDR» malt direkte på hus eller på eigne skilt. «CDR» er ei forkorting for «Comité de Defensa de la Revolución» - komitéen til forsvar av revolusjonen – som har slagordet "¡En cada barrio, Revolución!" (Revolusjon i kvart kvartal!) CDR blei stifta av Fidel Castro i 1960, og er ein effektiv velferds- og overvakingsorganisasjon, der naboar passar på og rapporterer inn kvarandre.
Har du plutseleg fått deg nye, dyre joggesko? Vel, då kan det godt henda det lokale CDR-huset vil vita kor du fekk pengane frå.
Har du sagt ting om Fidel eller revolusjonen i det siste som kan tolkast som kritikk eller tvil? Ja, då kan du godt bli kalla inn for å forklara deg.
«Du må vera svært forsiktig med kva du seier høgt på Cuba, for du veit aldri kven som lyttar. Du bør vera ekstra forsiktig om du nemner Fidel ved namn, for då lyttar folk ekstra nøye,» er setningar me skal høyra den neste veka. Me ser også det konkrete utslaget av at folk er forsiktige med å nemna Fidel ved namn. I staden for å uttala ordet, fører dei handa opp til ansiktet, lagar ei slags knipande rørsle ut og ned frå haka. Dei illuderer eit stort skjegg med ei armrørsle. Då veit alle kven du meiner.
Kva slag samfunn blir det når du aldri kan vita om den du snakkar med er ein informant som vil tysta på deg til styresmaktene?
Me kjem til Cuba i starten av høgsesongen. Det har vore vanskeleg å få tak i hotellrom, og prisane på det som er ledig er nesten komisk høge. Romkapasiteten – standarden på dei cubanske hotella er høgst variabel – heng ikkje med den stadig aukande straumen av turistar som vil sjå Cuba ”før det er for seint”; før landet eventuelt opplever moderniseringa og utviklinga dei rike turistane er så glade for å ha opplevd i sine heimland. Og når me til slutt sjekkar inn på vårt relativt nyopna hotell, har booking og betaling gått via eit europeisk land – der også kapitalen til renoveringa kom frå. Men fasaden og dei offisielle eigarane er cubanske.
Skal me leggja vekt på korleis fasadane i Havanna faktisk ser ut, er Cuba i trøbbel. Sprekkene og forfallet får den ein gong så gloriøse, karibiske perla til å sjå mest ut som ein ruin.
I Hemingways rike
Cojímar er ein liten fiskarlandsby litt aust for Havanna sentrum. Turistar har kome hit heilt sidan 1953, då Ernest Hemingway vann Pulitzer-prisen for romanen «Den gamle mannen og havet». Året etter skulle han få Nobelprisen i litteratur, og det gjorde ikkje Cojímar mindre besøkt. Cojímar og kysten utanfor dannar nemleg bakgrunnen for den poetiske romanen om den gamle mannen og den store fisken han prøver å få i land – men som blir eten opp av haiar.
«Båten hans, «Pilar», låg der borte. Gregorio Fuentes, Hemingways faste guide og kanskje modellen for den gamle mannen i romanen, budde like der borte,» seier Ahmel Echavarría og peikar, først ut over den skimrande bukta, så innover dei låge, forfalne bygningane.
Ahmel er ikkje dissident, men ein av Cubas viktigaste, yngre forfattarstemmar. Og han bur altså her, midt i Hemingway-land, midt i det litterære landskapet.
Ahmel blei kjend med Orlando i ein litterær workshop i 1999, same året Orlando fekk sparken frå forskingsinstituttet. På workshopen møttest unge, litteraturinteresserte for å læra å skriva fiksjonstekstar.
«Vennskapet vårt vaks fram gjennom vår felles interesse for litteratur. Me begynte å jobba saman om ulike litterære prosjekt. Me trykte tekstsamlingar, gav ut tidskrift og digitale magasin, skreiv om litteratur, film og teater,» seier Ahmel.
Han har invitert oss inn i den vesle skrivestova si. Huset er fullt av kunst, fullt av store fotografi. Ahmels sambuar er fotograf.
«Me var ein gjeng som begynte å publisera tekstar i 2000. Orlando meinte me burde finna eit namn, ein slags etikett på oss sjølv, og så blei det Generasjon null (Generacion Zero),» seier Ahmel.
Dei fleste medlemmene i Generasjon null har sidan vunne mange litterære prisar, både på Cuba og i utlandet. Mange har markert seg som breiare orienterte kommentatorar, som både har skrive om kultur, politikk og sosiale forhold, fortel Ahmel. Som Orlando.
«Bur Generasjon null framleis på Cuba, eller har dei fleste reist?»
«Vel, ser du på utviklinga på Cuba over tid, vil du sjå at emigrasjonen har vore konstant. Det har alltid vore mange som har reist. Det same har skjedd med denne generasjonen. Fleire har, av ulike grunnar, bestemt seg for å dra herifrå og bu andre stader. Majoriteten av dei i USA,» svarer Ahmel.
- Best å vera på Cuba
Sjølv har han aldri vurdert å forlata Cuba. Han har vore på reiser utanlands, har til dømes møtt Orlando på litterære arrangement i utlandet for å diskutera cubansk litteratur.
«For den typen litteratur eg skriv, er det best å vera her og delta her,» seier Ahmel, som er utdanna mekanisk ingeniør. Men så blei han i staden forfattar, redaktør, journalist.
«Korleis er handlingsrommet på Cuba i dag – er ein fri til å skriva og seia det ein vil?»
«Bueno,» seier Ahmel, og tenkjer seg om ei god stund før han svarer: «Slik eg ser det, finst det eit sett med reglar på Cuba – slik det finst reglar i alle land – når det gjeld publisering av tekstar. Så er det opp til den enkelte korleis ein held seg til desse reglane. Eg har mine ting eg er interessert i, og har skrive ein type litteratur som stiller spørsmål ved situasjonen på Cuba, både på det kulturelle, sosiale og politiske feltet. Det har vore meir og mindre polemiske tekstar, men det meste har altså blitt publisert her på Cuba. Eg meiner fridomen framfor alt kviler i det enkelte individet, i kva du sjølv vel å gjera. Det kan sjølvsagt finnast reglar den enkelte ikkje liker, men i siste instans må ein finna fridomen inni seg sjølv.»
«Orlando blei arrestert for å praktisera sin versjon av fridommen til å skriva det han meinte?»
«Orlando valde sin profil som forfattar, men også som aktivist. Det fekk konsekvensar for hans relasjon til cubanske institusjonar. Han fekk problem.»
«Skjønar du at han fekk problem, ut frå det han skreiv?»
«Vel, han hadde meir enn éin konfrontasjon, ting bygde seg opp over tid. På det viset skjønar eg at det gjekk som det gjekk. Orlando er ein smarting, og eg trur han visste kva han gjorde.»
«Orlando sa til meg at han ikkje visste at han var dissident, at han følte han blei pressa til å bli det av styresmaktene som definerte han som dissident?»
«Vel, om han seier det, så. Eg kan ikkje seia mot noko han meiner sjølv. Eg såg han ikkje som ein dissident, men som ein forfattar som var interessert i samfunnet rundt seg. Han ville delta i det politiske og sosiale livet,» seier Ahmel, som meiner Orlando er ein av dei mest særprega forteljarane frå Cuba.
«Han har ei heilt eiga stemme, eit flott språk. Han skriv særs interessant, trekkjer linjer frå det private til det større biletet, skaper eit intenst litterært univers, bidreg med eit alternativt blikk på Cuba. I boka «Boring Home» er det til dømes fantastisk flotte tekstar.»
«Den boka kan du ikkje få kjøpt på Cuba, fordi ho er forboden?»
«Det stemmer, men ho blei publisert på Cuba.»
Ytringsfridom på Cuba?
Ahmel seier han ikkje føler seg avgrensa i kva han kan skriva som forfattar på Cuba, og meiner bøkene han har gitt ut underbyggjer den påstanden. Han har til dømes skrive ein prisløna roman, «La noria» (Pariserhjulet) om ein svært vanskeleg periode på Cuba, kalla «Dei fem grå åra» (Quinquenio Gris), eller «Stalinistperioden» frå 1971-1976. I desse åra blei det gjort eit slags forsøk på sovjetifisering av Cuba som i dag også blir fordømt av styresmaktene på øya. Undertrykkinga var ekstra hard, og «La noria» handlar om ein eldre, homofil forfattar som opplever store problem og sensur.
«Vil du seia at det er ytringsfridom på Cuba i dag?»
Ahmel ler ein kort latter.
«Alle handlingar får ein reaksjon. I Orlandos tilfelle bestemte han seg for å leggja seg på ei aktivistisk linje. Og, vel. Så skjedde det ei rekke ting. Ei rekkje negative konsekvensar.»
Det blir stille. Eg bakar spørsmålet mitt inn i eit ufarleggjerande smil:
«Svarte du på spørsmålet mitt nå? Du svarer ikkje direkte?»
«Du spør meg om ting du veit. Kva meining har det då kva eg seier?»
Er dette måten ein cubanar svarer på når han får stilt direkte, kritiske spørsmål om situasjonen på Cuba? Indirekte? Unnvikande? Eller er det slik Ahmel faktisk tenkjer? At han ikkje er begrensa av systemet, at du haustar som du sår, at aktivisme mot systemet har sine logiske konsekvensar, slik det hadde for Orlando?
Som journalist sit eg her og er i ein umulig situasjon. Eg kan ikkje vita sikkert kva Ahmel eigentleg tenkjer, om han svarer taktisk uklart eller ærleg intellektuelt og ope. Eg må nesten rekna med det siste, stola like mykje på Ahmel som dei som leverer svar som passar betre i min kritiske reportasje om ytringsfridom på Cuba. Eg er nøydd til å stola på at intervjuobjekta mine snakkar sannferdig, same kva dei svarer.
Men eg kjem ikkje unna tvilen. Når du på førehand har høyrt og lese at cubanarar er redde for å snakka fritt om regimet og situasjonen på øya, i frykt for konsekvensane, hamnar du i ein pussig og uvant situasjon, både som journalist og som menneske. Korleis skal du forhalda deg når du ikkje heilt kan vita om folk snakkar fritt eller taktisk?
Endringar på Cuba?
Eg pensar samtalen inn på eit anna, meir ufarlig spor: Dei nylige, begynnande endringane på Cuba. Ahmel meiner du kan sjå det når du går gjennom gatene. Etter at styresmaktene på visse område lempa på reglane for å kunna driva eiga næringsverksemd i liten skala, har det skjedd ting, særlig på sørvissektoren. I gatene i Gamle Havanna poppar det opp nye barar og restaurantar. Fleie leiger ut rom. Mange har opna opp vindauget til kjøkkenet og sel smårettar og flasker med øl eller brus til folk ute i gata.
«Det har gitt livet på Cuba ein annan dynamikk, ein annan intensitet og andre muligheiter enn før. Eg syns det er ei endring til det betre. Individet treng ikkje på same måte som før venta på staten, men kan ta initiativ og bestemma meir sjølv,» seier Ahmel, som trur endringane også forplantar seg til det sosiale planet og at det vil skapa ny utvikling i landet som heile.
«Eg trur det er bra at enkeltindivid får sjansen til å engasjera seg i det økonomiske livet. Auka inntekter gir også auka skatteinntekter, som i sin tur kan hjelpa andre. Men kor det ender, veit eg ikkje. Me får håpa endringane også fører til at cubanarar får lov til å investera i andre sektorar enn bare sørvis, og at økonomien kan veksa.»
Eg bestemmer meg for styra samtalen inn i farlegare farvatn igjen:
«Men på demokratifronten har det ikkje skjedd same utvikling? Det finst framleis ingen opposisjon, ingen alternativ, ingen valfridom, ikkje noko demokrati på Cuba?»
«Me har jo eit valsystem, men kva som så skjer...» Her blir det ein lang tenkepause. Ahmel blir stille.
«Ville du gjerne kunna velja mellom ulike politiske alternativ?»
«Eg skulle framfor alt ønska at fleire var meir bevisste om politiske spørsmål. Eg skulle ønska fleire deltok, med større kunnskap, i diskusjonen rundt politiske og sosiale spørsmål. Ikkje bare innanfor husets fire veggar, men også ute i gatene. Då hadde me fått eit anna rom for diskusjon. Det hadde vore bra om fleire deltok aktivt i diskusjonen,» avsluttar Ahmel.
Me går ut. Ein kar som sel postkort og bilete av Hemingway, både med fisk han har fanga og med Fidel, lurer på om me treng drosje tilbake til sentrum. Eg spør kor mykje det kostar.
«25 turistpesos.» Han vil altså ha 250 kroner.
«Me betalte 12 for å koma hit.»
«Det kostar 25 turistpesos.»
«12.»
«25.»
Me tek lokalbussen. Han kostar 25 øre.
Dissident med bass
Planen vår var å besøka Orlandos mor, sjå huset der han vaks opp i bydelen Lawton, der hundane, kattane og bøkene hans framleis er. Men Orlando har sidan besøket vårt på Island takka ja til eit doktorgrads-program for internasjonale forfattarar ved Washington University i St. Louis og flytta til USA. Den veka me er på Cuba er mora på besøk hos sonen i det forgjetta landet. Dei to fekk sjå kvarandre igjen likevel.
I staden drar me til Vedado-bydelen. Den er meir moderne enn Gamle Havanna, utvikla i første halvdel av 1900-talet. Bydelen ligg mellom gamlebyen og Miramar i aust og vest, og mot havet i nord, avgrensa av den verdskjende muren mot dei karibiske bølgene, Malecón, der kubanarane møtest når sola går ned og det blir svalare i lufta. Dette er, ved sida av Che, sannsynlegvis det mest fotograferte motivet frå Havanna.
I Vedado bur Lia Villares. Ho er veninne av Orlando og ei viktig stemme i den kritiske, cubanske bloggosfæren. I tillegg er ho bassist i det særs Castro-kritiske punkbandet Porno para Ricardo – Porno for Ricardo. Bandet kan aldri ha konsertar på Cuba. Skal dei opptre live, må det skje utanlands.
Men i tillegg til å vera bassist, er altså Lia erklært dissident på Cuba. Det betyr at ho lever under konstant overvaking av styresmaktene. Og at ho er av den typen folk reiseguidebøkene seier at me under ingen omstende bør møta når me er på øya.
Lia kom tilbake frå Miami dagen før, og har knapt fått pakka ut. Ho har eit femårig utreisevisum, og er paradoksalt nok friare enn mange andre til å reisa. Ho lever på pengar ho får frå Princeton-universitetet i USA for å samla inn materiale frå kulturscenen i Cuba.
Orlando som streiting
Også Lia blei kjent med Orlando på ein litterær workshop for mange år sidan.
«Orlando såg heilt ulik ut då. Han hadde kort hår og skjorte, såg ut som ein forskar på eit kontor. Men han var ein ekstremt talentfull og kreativ type som ville skriva og snakka ope om kva som er bra og dårlig på Cuba. Sånne ting som folk unngår å snakka om her,» seier Lia.
Både ho og Orlando begynte å blogga. Dei møtte andre dissidentar, som den mest kjende av alle bloggande, cubanske dissidentar, Yoani Sánchez.
«Sanchez har blitt synleg på ein måte ingen andre cubanske bloggarar har oppnådd. Men det finst mange andre,» seier Lia.
«Var det farleg å halda på slik de gjorde i starten?»
«Eg meinte det ikkje var farlig. Den aller første, kritiske bloggaren, Jorge Alberto Aguillar, fekk litt problem, trur eg. Men det skjedde bare éin gong.»
Bloggarane lærte av kvarandre, om tekniske løysingar og teknikkar.
«Min første blogg var strengt teke ei side for bandet Porno para Ricardo. Eg publiserte bilete, tekstar og videoar, men var meir visuell enn tekstbasert,» seier Lia. Og sjølv om bandet var opposisjonelt og kritisk, og i tekstane seier direkte det folk seier når dei er trygge på at ingen informantar lyttar, var ikkje bloggen hennar særleg politisk på dette tidspunktet.
«Målet mitt var å visa fram ei anna side av Cuba: Det unge Havanna, sett frå perspektivet til eit punkeband, frå ein friare ståstad der du kan seia ting som elles ikkje kan seiast. Bloggosfæren er perfekt til dette: Det er gratis, enkelt teknologisk, og kan i prinsippet lesast i heile verda,» seier Lia.
Dilemmaet er at knapt nokon på Cuba les bloggar, sidan tilgangen til internett er sterkt avgrensa. Trådlaust nett finst stort sett bare på dei store hotella, i enkelte parkar og i bestemte gater, der folk sit på fortauskantar og heng langs veggane med smarttelefonen mot andletet. For å koma deg på nett der, må du kjøpa eit kort som kostar eit par dagsløner og gir deg ein time. Å ha nett heime kostar mange tusen kroner i månaden, og er heilt urealistisk for den jamne cubanar. Som dermed er særs dårlig informert om verda utanfor – og om kritiske bloggperspektiv på øya dei bur på.
«Ein cubansk blogg er eigentleg retta mot verda utanfor Cuba. Og så kan han ha ein indirekte effekt heime,» seier Lia, som meiner cubanarar er å rekna som analfabetar på nettet:
«I den grad dei brukar nettet, er det for å kommunisera med vener og kjente på Facebook, ikkje for å bli betre informert. Studentar på universitetet har ikkje internett, heller ikkje helsevesenet. Eg skjønar ikkje korleis det er mulig å hevda at cubansk utdanning og helsevesen held eit høgt nivå når ein ikkje har tilgang på digital teknologi. Det er bare propaganda.»
Dissidenten
Aller best trivst Lia i hengekøya i atelieret til biletkunstnaren Luis Tràpaga, som ho deler husvære med. Leilegheita er full av maleri og fotografi signert Luis, som også er ei opposisjonell stemme på Cuba.
«Det er ein interessant prosess å få merkelappen ”dissident”,» seier Luis, og forklarer: «I starten møttest folk frå kultursfæren, kunstnarar og artistar, som kreative menneske. Så kom dei politiske dissidentane, fordi dei opplevde dette som ein slags fristad, der ein kunne diskutera ope med andre. Men då slutta dei kunstnarane som var redde for å bli stempla som politiske dissidentar å koma. Me sat igjen med ei gruppe politisk interesserte og kunstnarar som ikkje var redde, og som alle nå blir definerte som politiske dissidentar.»
Lia dreg resonnementet vidare:
«Artistar liker ikkje å definera seg sjølv for tydeleg eller forplikta seg til eit visst syn. Artistar liker den frie rolla si, å ikkje ta for tydeleg stilling, heller dyrka ambivalensen og tvilen. Det ligg ein dose opportunisme i dette, men også ei stor grad av frykt i eit lukka samfunn som Cuba. Så når ein musikar som Gorki Águila i Porno para Ricardo eller grafittikunstnaren El Sexto blir arrestert av politiske grunnar, blir det ikkje gjennomført nokon kampanje der kunstnarkollegane står i kø for å protestera mot arrestasjonane. Grunnen er at dei er redde.»
Denne mentaliteten finn du også i resten av det cubanske samfunnet, meiner ho. Folk engasjerer seg ikkje i kampen for grunnleggjande menneskerettar som ytringsfridom eller retten til å driva politisk opposisjon. Mange er knapt klar over kva slag rettar dei manglar, men held uansett kjeft av frykt for konsekvensane.
«Cuba er eit diktatur. Men det verste er at ingen bryr seg,» seier Lia.
Så: Er kunsten og kunstnarane på Cuba politisk? Biletkunstnaren Luis svarer nei. Han meiner kunsten hans handlar om han sjølv. Når Lia finn fram fotografiet hans av eit cubansk flagg planta i ei vakker, cubansk kvinnerumpe, som jo ser ut som eit politisk bilete, svarer han at det er eit bilete av «eit cubansk landskap».
«Men du må jo leggja til at dette biletet er umulig å stilla ut på Cuba fordi det er politisk ukorrekt,» seier Lia.
«Det stemmer. Han som skulle trykka biletet, sa nei. Han driv for seg sjølv, og får stadig besøk av overvakingspolitiet. Hadde dei funne dette trykket, ville han kome i trøbbel,» seier Luis.
«Sånn er det å vera dissident. Du kan bli nekta ei rekkje tenester, rett og slett fordi folk fryktar å bli assosierte med namnet ditt. Det treng ikkje ein gong vera noko politisk, men du blir isolert frå samfunnet,» seier Lia.
I tillegg må du tåla trakassering frå sikkerheitspolitiet.
«Alle veit kven som er dissidentar?»
«Ikkje om du held låg profil. Men er du nokolunde kjent, veit folk kven du er. Og sikkerheitspolitiet veit definitivt kven me er.»
Arrestert på Obama-dagen
Det var ei verdshending då Barack Obama erklærte at han ville dra på statsbesøk til Cuba. Ikkje sidan Calvin Coolidges besøk i 1928 hadde ein amerikansk president besøkt naboen i sør. Nesten 60 år med kald krig mellom dei to såg ut til å vera over. Raúl Castro hadde sørga for at ruta Obama skulle køyra var nyasfaltert og fasadane ut mot denne ruta var nymala.
Den dagen Obama landa i Havanna, søndag 20. mars 2016, ville Lia ned til sentrum for å slutta seg til ein demonstrasjon arrangert av opposisjonsgruppa «Damas de blanco», Kvinner i kvitt. Organisasjonen består av koner, mødre og andre kvinneleg slektningar av fengsla, cubanske dissidentar og demonstrerer kvar søndag ved å gå stille gjennom gatene i kvite klede. Gruppa oppstod under «Den svarte våren» i 2003, då 75 journalistar, menneskerettsaktivistar og bibliotekarar blei arresterte og dømde til opp mot 28 års fengsel. Organisasjonen fekk Sakharov-prisen i 2005 – men leiaren Laura Pollán fekk ikkje dra til Frankrike for å ta imot prisen.
Men, altså: Lia var på veg for å delta i denne søndagens marsj, som var spesielt mynta på den amerikanske presidenten og alle dei internasjonale journalistane som var på øya. Det var ikkje bare dei cubanske leiarane som hadde tenkt på kva bilete som kunne sendast ut i verda denne dagen.
«Eg gjekk ut, blei raskt passa opp av to store menn i sivil. Eg gjekk ned på hjørnet, prøvde å ta ein drosje. Då bilen stoppa, drog mennene opp identitetskort som dei viste sjåføren. Han skjønte teikninga, og kjørte vidare utan å la meg sitja på. Ingen drosjar ville plukka meg opp den dagen, med desse mennene ved sida av meg.»
Lia kom seg altså ikkje til nokon demonstrasjon. I staden kom ein politibil og tok henne med til ei celle på politistasjonen. Slik dei gjorde med meir enn 50 av kvinnene i kvitt.
«Dei heldt meg der til det var blitt kveld og mørkt. Eg trur ideen var å halda oss borte så lenge Obama var i sentrum.»
Det er langt frå første gong Lia er blitt arrestert. Luis har også blitt teken, fleire gonger.
«Kva gjer dei med dykk? Må de i forhøyr, eller låser dei dykk bare inne?»
«Det er alltid eit element av skremming. Beskjeden er alltid: «Kvifor blandar du deg inn i saker du burde halda deg unna? Dei oppfører seg som ein far som skal straffa den unge dottera, dei behandlar deg som eit barn som må irettesetjast og oppdragast,» svarer Lia.
«Blir du ikkje redd?»
«Jo. Men eg trur ikkje eg er viktig nok til at det kan bli verkeleg alvorleg for min del. Ein person som Oswaldo Payá, som var ein høgprofilert opposisjonell, som var nominert til fredsprisen, og som eg meiner styresmaktene drap, måtte passa seg. Men eg er ikkje så viktig.»
Konstant overvaking?
«Som open dissident blir du overvaka heile tida?»
«Vennene våre hevdar det, men det er ikkje sant. Dei overvakar oss ikkje 24 timar i døgnet, bare ein del av døgnet,» seier Luis. Men det er nok overvaking til at mange er redde for å koma til dette huset, redde for å bli sett her. Luis er lett lattermild og meiner det er ein smule paranoid. Dei som verkeleg lever under overvaking, har eit kamera plassert utanfor huset sitt, slik vokalisten og låtskrivaren Gorki i Lias band. Der er overvakinga konstant.
«Me er ikkje så viktige,» seier Lia.
«Eigentleg er det vel ei ære å ha ei kamera,» flirer Luis.
Måten sikkerheitspolitiet held seg orientert om Lia og Luis, er gjennom å snakka med naboane.
«Slik held dei orden på kven som kjem på besøk hit, kven me møter,» seier Lia.
«Naboane kjem til å fortelja at de kom; at det har vore to utlendingar her,» seier Luis.
«Folk passar på heile tida. Dei står kanskje ut på gata, ser ut som dei ikkje gjer noko som helst. Men eigentleg er dei som menneskelege kamera som registrerer alt som skjer,» seier Lia.
«Er det farleg for dykk å snakka med oss nå?»
Svaret frå Lia kjem kontant – og er bitte litt skremmande:
«Nei. Det er mykje farlegare for dykk. Finn dei ut kva de er ute på, blir de kasta ut av landet og får ikkje koma tilbake. Sannsynlegvis etter ein del avhøyr. Kanskje tar dei tinga dykkar.»
«Så det er ikkje ytringsfridom på Cuba?»
«Nei.»
«Men du praktiserer ytringsfridom på Cuba?»
«Ja, for sjølv om det ikkje er ytringsfridom her, finst det frie menneske her. Folk som oss.»
Trur ikkje på endringar
Trur Lia det blir endringar på Cuba etter Fidel og Raúl Castro? Nei.
«Dei har arverekkjefølgja klar. Dei kjem til å gi makta vidare til familien. Eg kallar Castro-familien for Kongefamilien på Cuba. Dessutan er det dei militære som sit på heile den økonomiske makta her, som eig all større næringsverksemd. Dei kjem ikkje til å gi makt eller pengar frå seg til folket.»
Lia har altså heller ikkje særleg tru på økonomiske reformer. Klarer du å etablera ei forretning som har ein viss suksess, blir du nærmast etterforska. Og då kjem det nye statlege skattar og avgifter som aldri lar deg byggja opp særleg kapital.
«Det einaste cubanarar eigentleg vil, er å koma seg bort. Alle kjempar for å skaffa seg nok midlar til å kunna dra. Det er det eigentlege provet på korleis det står til her. At så mange vil vekk. At alle vil til USA. Ingen ser for seg å kunna leva eit godt liv her.»
«Kvifor har ikkje du reist?»
Lia ler. Seier det er eit godt spørsmål:
«Det er ekstremt vanskeleg å vera her. Men det er også ekstremt vanskeleg å dra. Har du familie i USA, er det lettare, men er du aleine, er det ikkje lett. Slik som for Orlando.»
Trassige Lia vil dessutan ikkje at nokon andre skal kunna definera at ho må dra. Ho vil ikkje dra fordi nokon på Cuba vil ha henne ut, fordi dei meiner at ho er til bry.
«Dei eig ikkje landet. Dei eig ikkje meg. Dei bestemmer ikkje over meg. Og i staden for å gi meg, vil eg bli for å kjempa vidare, ikkje gi meg,» seier ho.
Men Lia innrømmer at det kan endra seg. I dag er ho 32 år. Kanskje ser verda annleis ut når ho er 40.
«Det er ekstra komplisert for kvinner. Mange vel å ikkje få barn. Mange vel å dra herifrå, få barn utanlands. Det er også eit symptom på den reelle situasjonen på Cuba: At folketalet ikkje bare går ned fordi folk drar herifrå, men også fordi kvinner ikkje vil få barn her.»
Lias påstand er at den jamne cubanar ser at systemet ikkje fungerer – og er imot Castros kommunisme når dei er innanfor husets fire veggar og trygge. Likevel stiller folket opp på Revolusjonsplassen når det skal demonstrerast til støtte for regimet. Og dei rapporterer inn om dei ser mistenkelege avvik.
«Kvifor bidreg folk til støtte for eit regime du hevdar dei er imot?»
«Fordi cubanarane er redde. Dei trur dei har noko å tapa – sjølv om dei har ingenting. Har du ingenting, har du heller ingenting å tapa.»
Reykjavik, Island
Tilbake til Island og vårt møte med Orlando: Han blei altså ein av dei som trassa styresmaktene og sa ifrå. Han blei ein av dei som drog. Når me møter han på Island er han godt på veg med romanen han aldri klarte å skriva på Cuba. Boka skal sjå sjølvbiografisk ut, vera full av dokumentasjon, handla om «Orlando Luis», men også om opposisjonspolitikaren og Sakharovpris-mottakaren Oswaldo Payá, som tilsynelatande køyrde inn i eit tre og døydde 22. juli 2012, 60 år gammal.
«Det var ikkje noko ulukke,» seier Orlando.
Men sjølv om romanen tek utgangspunkt i verkelege hendingar, og handlar om alt som har gått galt på Cuba, er det fiksjon. Og det er altså den einaste romanen Orlando ser for seg at han skal skriva.
«Eg ser ikkje på meg som ein romanforfattar, men eg føler at eg skuldar det cubanske folket denne boka.»
Han veit ikkje ennå om han skal gi boka ut gjennom eit tradisjonelt forlag eller om han skal gi henne ut gratis, på nettet:
«Eg er fascinert av internettlogikken, og ser store muligheiter i å få spreidd boka via bloggen min, via Facebook, der eg har mange som følgjer meg.»
Cyberspace har altså blitt opposisjonelle cubanarars viktigaste arena for å spreia tankane, tekstane og fotografia sine. I Reykjavik viser Orlando oss opposisjonelle musikkvideoar. Carlos Varelas «Foto de Familia», der Orlando har lagt engelsk teksting på Youtube-versjonen, slik at også folk utanfor det spanske språkområdet skal skjøna kritikken. Porno para Ricardo – Lias band – med «El comandante», eit stykke politisk punk.
«Dette er grunnen til at folk ikkje får tilgang til internett på Cuba. For då ville dei fått sett slike videoar. Me som bur utanfor Cuba veit meir om kva som foregår på Cuba enn dei som bur der, for dei har ingen annan informasjon enn den staten gir dei. Eg veit meir enn mor mi om kva som skjer på Cuba,» seier Orlando.
Og så viser han Youtube-videoar av Fidel, der han står på FNs talarstol i 1959 og seier at han og kameratane hans ikkje er kommunistar. Han seier at det første diktatorar gjer, er å innføra sensur, hindra den frie pressa. «Det er ingen tvil om at diktaturets fremste fiende, er den frie pressa,» seier Castro – som døyr ei veke etter at me har kome heim frå Cuba.
Og i straumen av flimrande, gamle bilete, dukkar han opp igjen. Portrettet av revolusjonshelten. Che:
«Di meir ein gjer Che om til eit popikon, di meir blir han øydelagt – og det er bra. Det er flott at Andy Warhol har laga popkunst av han, at Madonna har gjort han til popmusikk. Det er flott at homseaktivistar bruker biletet av han i regnbogefargar – sjølv om Che sjølv var homofob som få. Bruk han gjerne i kampen for kva sak det skal vera; det er ein måte å fjerna han frå det han faktisk var. Che var kanskje ein helt, men han var ein tragisk helt.»
ukeadressa@adresseavisen.no